آنچه مى‏خوانيد پژوهشى است كوتاه در باره تاريخ ولادت حضرت‏صديقه طاهره، حضرت فاطمه عليهاالسلام كه سالها پيش انجام شده است‏و اينك با اصلاحاتى اندك تقديم مى‏شود. روشن است كه اين موضوع،پژوهشى بيش از اين مى‏طلبد، اما همين مقدار مى‏تواند تصويرى كلى از اين‏مساله به دست دهد.

اين مقاله تلاش مى‏كند بررسى كوتاهى در باره تاريخ ولادت آن‏حضرت(س) و در نتيجه سن ازدواج و مدت عمر شريفش داشته باشد. گرچه‏شخصيت‏بانوى بزرگى چون فاطمه زهرا(س) و تبيين آن متكى بر صحت وسقم نتايج اين گونه مباحث نيست، ولى نشان دادن واقعيات علمى، حتى اگرهيچ اثر مستقيم عملى نيز نداشته باشد، امرى مطلوب است. اعمال خاص وادعيه ويژه‏اى كه معمولا در تعظيم چنين مناسبتهايى وارد شده است، ولزوم وحدت رويه جامعه اسلامى در بزرگداشت و تجديد عهد با اولياى‏دين(ع)، تاكيدى است‏بر مفيد بودن اين دست مباحث.

از ميان هزاران شاهد گويايى كه بر مظلوميت اهل‏بيت(ع) گواهى‏مى‏دهد، همين اختلاف نظرهايى است كه در باره تاريخ ولادت و رحلت ومدت امامت و عمر آن بزرگواران بر جاى مانده است. اين، نه يعنى‏ناديده انگاشتن تلاشهاى طاقت‏فرساى علماى متعهد و مورخان دلسوزى‏كه خود از اين رهگذر، دلى پردرد دارند، بلكه اشاره به ظلم تاريخ وتاريخ‏پردازانى است كه يك نگاه اجمالى به تاليفاتشان نشان مى‏دهدچگونه در وصف حاكمان جور و عمال آنان و خصوصيات زندگى شخصى‏بسيارى كسان كه حتى برخى از آنان ارزش نام بردن نيز ندارند، به تفصيل‏قلم‏فرسايى كرده‏اند و در تطهير دستگاه ستم آنان، سخنها رانده‏اند و تاريخ‏را بر مذاق ستمكاران نوشته‏اند، ولى از مظلومان تاريخ و بويژه از بزرگان‏شيعه يا سخنى نگفته‏اند و يا به اشارت رفته‏اند و يا خائنانه و يا جاهلانه‏دست‏به تحريف چهره آنان آلوده‏اند. اينجاست كه دستهاى پيدا و نهان‏سلطه را در محو ياد و فكر و منطق و حتى نام بزرگان شيعه بويژه امامان‏معصوم(ع) در گوشه گوشه تاريخ به خوبى مى‏توان ديد. وقتى چهره‏اى چون‏اميرالمؤمنين(ع) كه بعد از پيامبر اكرم(ص) اولين انسان كامل و زندگى اوپرجاذبه‏ترين قطعه تاريخ است، قبر مباركش سالهاى سال از ديدگان عموم‏به جز خواصى چند، مخفى باشد و آوردن نام او بر زبان جرمى نابخشودنى‏به شمار آيد تا جايى كه كسى چون ابوالحسن بصرى كه خود در نظرحكومت وقت، قرب و منزلتى نيز داشت، بگويد كه ما به على(ع) با كنيه‏«ابوزينب‏» (پدر زينب) اشاره مى‏كرديم. يعنى از بردن نام حضرت باك‏داشتند، و وقتى پاره تن پيامبر(ص) با آن منزلت و مقامى كه نزد پدر خويش‏داشت و فاصله رحلت پدر بزرگوارش تا شهادت او به صد روز نيزنمى‏رسد، حتى در مورد محل خاكسپارى‏اش، نظرى قاطع نمى‏توان داد، آن‏وقت در مورد ساير حضرات ائمه(ع) مطلب پرواضح خواهد بود. اگر نبودفداكارى و تلاش همه جانبه عالمان و راويان و فقيهان شيعه، امروز ما جزاندكى از زواياى زندگى امامان شيعه(ع) و بزرگان اهل‏بيت(ع) نمى‏دانستيم.

تلاش حاكمان جور و واعظان دربار و تاريخ‏نويسان قلم بمزد، در ازميان بردن نقش و نام و ياد اهل‏بيت(ع) را، از اين جمله على(ع) به خوبى‏مى‏توان دريافت:

كل حقد حقدته قريش على رسول الله(ص) اظهرته في وسيظهرها في ولدي من بعدي. ما لي و لقريش؟! انما وترتهم‏بامر الله و امر رسوله، افهذا جزاء من اطاع الله و رسوله ان‏كانوا مسلمين؟! (1) .

همه كينه‏اى را كه قريش نسبت‏به رسول خدا(ص) داشت در باره من‏آشكار ساخت و آن را بعد از من، به فرزندانم نشان خواهد داد. مرابا قريش چه كار! من فقط به دستور خدا و پيامبرش از اينان انتقام‏گرفته و برخورد كردم. آيا اگر اينان مسلمانند، اين پاداش كسى است‏كه اطاعت‏خدا و پيامبرش را نموده است؟!

و يا سخن ديگر اميرالمؤمنين(ع) كه پيامبر(ص) حتى اگر فرزند پسرى نيزبعد از خود داشت، حكومت را به او نمى‏دادند، چون از پيامبر اكرم(ص) دل‏خوشى نداشتند و در صدد محو چهره او و اهل‏بيتش بودند. (2) .

اين در حالى بود كه آنان براى وصول به اهداف شوم خويش حد ومرزى نمى‏شناختند و حتى از افترا بستن به رسول خدا(ص) و جعل حديث وساختن چهره‏اى دلخواه براى خود يا ناصالحانى كه تامين كننده خواست‏آنان بودند دريغ نمى‏كردند.

اختلاف گفته‏ها در تاريخ ولادت

اختلاف نظرى كه در باره مدت عمر حضرت فاطمه(س) وجود داردبيشتر ناشى از اختلاف در تاريخ ولادت آن حضرت(س) است; زيرا هرچنددر خصوص تاريخ دقيق شهادت حضرت(س) نيز نظريات چندى ابرازگرديده ولى فاصله‏اى كه ميان اين نظريات است، چندان نيست و حداقل واكثر آن به يك سال نمى‏رسد (حداكثر 8 ماه و حداقل 45 روز)، ولى‏اختلاف‏آرا در سال تولد آن حضرت(س) زياد است و فاصله حداقل و اكثرآن به حدود 17 سال مى‏رسد! يعنى حداقل سنى كه براى حضرت(س) هنگام‏رحلت ذكر شده 18 سال و حداكثر 35 سال است.

اين گفته‏ها با محور قرار دادن تاريخ بعثت پيامبر(ص) در سن 40سالگى و 13 سال قبل از هجرت، به دو بخش تقسيم مى‏گردد. عده‏اى ولادت‏حضرت(س) را پيش از مبعث مى‏دانند و دسته‏اى بعد از آن.

دسته اول: پيش از بعثت

حداكثر تاريخى كه در اين بخش از نظرها، يعنى ولادت فاطمه(س)،پيش از بعثت، وجود دارد، 12 سال است (3) كه بدين ترتيب، عمر حضرت(س)به 35 سال مى‏رسد! بعضى آن را سال هفتم قبل از مبعث دانسته‏اند (4) كه‏بنابراين، سن حضرت(س) هنگام شهادت 30 سال خواهد شد، و عده‏اى ديگررحلت آن حضرت(س) را در 29 سالگى يعنى 6 سال پيش از بعثت‏شمرده‏اند. (5) برخى نيز تصريح به 5/28 سال كرده‏اند كه البته قابل جمع با29 سال و 28 سال است. برخى نيز 25 سال را ذكر كرده‏اند. (6) .

ولى آنچه كه در ميان مورخان اهل سنت، بيشتر شهرت دارد سال‏پنجم قبل از مبعث است. چنان كه عده‏اى نيز همين نظريه را با تصريح به‏همزمانى آن با سال تجديد بناى كعبه يعنى سال پنجم پيش از مبعث‏نموده‏اند. (7) .

بر طبق اين قول، فاطمه(س) هنگام شهادت 28 سال بوده است. برخى‏نيز سن 27 سال را ذكر كرده‏اند. (8) .

دسته دوم: بعد از بعثت

اين بخش از نظرها، ولادت فاطمه(س) را مربوط به بعد مبعث‏دانسته‏اند، و تقريبا در اين دسته، سه گفته وجود دارد:

سال نخست‏بعثت

اين گفته عده‏اى است كه سال نخست‏بعثت را سال تولد قرار داده‏اند (9) و هر چند بعضى آن را در 41 سالگى سن شريف رسول خدا(ص) نوشته‏اندولى ظاهرا منظورشان همان سال اول بعثت است. چون برخى اينان‏تصريح كرده‏اند كه در راس 41 سالگى بوده است و لذا خود نتيجه گرفته‏اندكه بر اين اساس، سن حضرت فاطمه(ع) هنگام رحلت 23 سال بوده است.البته ما در ميان صاحب‏نظران شيعه كسى كه اين قول را پذيرفته باشدنيافتيم.

سال دوم بعثت:

گفته دوم كه طرفداران بزرگى چون شيخ‏مفيد دارد، ولادت را در 20جمادى‏الآخره سال دوم بعثت مى‏داند. چنان كه مرحوم سيد بن‏طاووس به‏نقل از كتاب حدائق الرياض شيخ مفيد آورده است. (10) و نيز خود شيخ مفيددر رساله مسار الشيعه به اين مطلب تصريح كرده است:

و فى اليوم العشرين منه، سنة اثنتين من المبعث، كان مولدالسيدة (مولاتنا خ.ل) الزهراء فاطمة بنت رسول‏الله(عليهماالسلام) و هو يوم شريف يتجدد فيه سرور المؤمنين‏و يستحب فيه التطوع بالخيرات و الصدقة على المساكين; (11) .

ولادت حضرت فاطمه زهرا، دختر رسول خدا كه سلام بر آنها باد،در روز بيستم از اين ماه (جمادى‏الاخر) از سال دوم مبعث‏بوده‏است. و آن روز شريفى است كه خوشحالى مؤمنان تجديد مى‏شود ودر اين روز انجام دادن خيرات و پرداخت صدقه به تنگدستان‏مستحب است.

كفعمى نيز در كتاب مصباح خود، همين گفته را ترجيح داده است وگفته سوم را كه خواهد آمد با تعبير «گفته شده‏» بيان كرده است. (12) .

شيخ طوسى در ضمن بيان مناسبتهاى ماه جمادى‏الاخر اين عبارت راآورده است:

فى اليوم العشرين من جمادى الآخرة سنة اثنتين من المبعث، كان‏مولد فاطمه(ع) في بعض الروايات، و في رواية اخرى سنة خمس‏من المبعث و العامة تروي ان مولدها قبل المبعث لخمس سنين; (13) .

ولادت فاطمه(ع) بر اساس برخى روايات، روز 20 ماه جمادى‏الآخره‏از سال دوم مبعث آمده، و در روايتى ديگر، سال پنجم ذكر شده است‏و اهل سنت روايت مى‏كنند كه ولادت حضرت(س) 5 سال پيش ازمبعث‏بوده است.

مرحوم شيخ‏عباس قمى، اين قول را ظاهرا نظر اكثر علماى شيعه‏مى‏داند. (14) .

بنابراين، تنها شيخ مفيد است كه با جزم، به اين قول تصريح كرده است،كه بر اساس آن، حضرت فاطمه(س) در 21 سالگى رحلت فرموده است.

سال پنجم بعثت:

گفته سوم كه به نظر مى‏رسد مشهور ميان علماى شيعه است، (البته‏برخى از علماى اهل سنت نيز قايل به آن شده‏اند (15) ) و روايات چندى نيز برآن دلالت دارد، سال پنجم بعد از مبعث را هنگام ولادت مى‏داند. (16) .

در ميان معتقدان به اين نظر، از شخصيتهايى چون ابن‏ابى‏الثلج‏بغدادى،متوفاى 325 هجرى (17) ، مرحوم كلينى، متوفاى 328 يا 329، محمدابن‏جرير طبرى امامى، صاحب كتاب دلائل الامامة، ابن‏شهر آشوب دركتاب المناقب، علامه طبرسى در كتاب تاج‏المواليد (18) و شيخ بهايى در كتاب‏توضيح المقاصد (19) مى‏توان نام برد.

در نتيجه بيشتر مورخان اهل سنت، تاريخ ولادت را قبل از بعثت‏مى‏دانند ولى مصادر شيعى آن را مربوط به بعد از آن دانسته‏اند و در هر دودسته، سال پنجم قبل از مبعث‏يا بعد از آن، از شهرت بيشترى برخورداراست.

ارزيابى گفته‏ها:

آنچه گذشت اشاره‏اى اجمالى به نظرهاى مطرح شده در باره تاريخ‏ولادت فاطمه(س) بود. اما اينكه كدام يك از گفته‏هاى يادشده به واقع‏نزديكتر است پرسشى است كه در اين بخش به اجمال به آن مى‏پردازيم.

ابتدا بايد روشن شود كه آيا ولادت، قبل از مبعث‏بوده است چنان كه‏مفاد نظريات دسته اول بود، يا بعد از آن؟

چنان كه ملاحظه شد كسانى از اهل سنت كه در اين زمينه سخن‏گفته‏اند جز معدودى از آنان، معتقدند وقوع آن قبل از بعثت‏بوده است.برخى نويسندگان شيعه نيز اين قول را ترجيح داده و در تاييد آن به اين‏مساله فقهى اشاره كرده‏اند كه حد اكثر سن باردارى زنان 50 سالگى است واگر تاريخ ولادت را مربوط به بعد از مبعث‏بدانيم، در آن برهه، سن‏حضرت خديجه(س) به حدود 60 سال مى‏رسيده است.

اينكه علت اين اتفاق نظر در ميان بيشتر مورخان اهل سنت چه بوده‏است و چرا تاريخ ولادت را قبل از بعثت مى‏دانند؟ خود مساله‏اى است‏قابل بحث. آيا صرفا يك نقل تاريخى است كه آنان بازگو كرده‏اند، يااستنباطى است كه مثلا با توجه به همين فرع فقهى داشته‏اند؟ به هر روى،اين دسته از گفته‏ها را نمى‏توان تصديق كرد زيرا:

نخست اينكه، اختلاف و تناقضى كه بين آنهاست موجب ضعف آنهامى‏شود.

دوم اينكه، به مصداق «اهل‏البيت ادرى بما فى البيت‏»، طبيعت چنين‏قضايايى ايجاب مى‏كند كه گفته فرزندان و نزديكان خود فاطمه(س) ملاك‏قرار گيرد، و چنان كه خواهد آمد مفاد روايات وارده از اهل‏بيت(ع) غير ازاين است.

سوم اينكه، در موارد متعددى از متون تاريخى و روايى گزارش شده‏است كه حداقل، بعضى از فرزندان خديجه(س)، بعد از مبعث متولدشده‏اند (20) و مى‏دانيم كه حضرت زهرا(س)، آخرين فرزند خديجه(س) بوده‏است.

البته برخى مورخان اهل سنت، رقيه را كوچكترين آنها شمرده‏اند،ولى مؤلف تاريخ الخميس، در ضمن دليلى كه مى‏آورد ولادت رقيه را قبل ازام‏كلثوم مى‏داند، در نتيجه حضرت زهرا(ع) آخرين فرزند خواهد بود، چون‏ولادت ام‏كلثوم قبل از آن حضرت(س) بوده است. چنان كه ابن‏عبدالبر نيزهمين را در كتاب استيعاب در شرح حال خديجه(س) آورده است.

البته در اينكه زينب و رقيه و ام‏كلثوم، واقعا دختران پيامبر(ص)بوده‏اند يا بزرگ شده در خانه حضرت(ص)، برخى بحث و مناقشه كرده‏اند واينك ما را با آن كارى نيست. (21) .

چهارم اينكه، برخى از علماى اهل سنت نيز چنان كه گذشت، تاريخ‏آن را بعد از مبعث مى‏دانند.

پنجم اينكه، اين موضوع را بسيارى از محدثان و مورخان سنى نيزآورده‏اند كه انعقاد باردارى حضرت خديجه(س) بعد از آن بود كه پيامبراكرم(ص) در معراج از ميوه بهشتى ميل نمود. (22) لذا نويسنده تاريخ الخميس‏بعد از ذكر پاره‏اى از اين روايات مى‏گويد: مقتضاى آنها اين است كه ولادت‏فاطمه(س) بعد از بعثت‏بوده است، زيرا معراج بعد از بعثت واقع شده است.

برخى چنان كه اشاره شد، به استناد نظريه فقهى كسانى چون شهيدآيت‏الله صدر كه حداكثر سن باردارى را براى عموم زنان، بدون تفاوت‏ميان قرشى و غير قرشى، 50 سال دانسته است (23) سال پنجم قبل از مبعث راترجيح داده‏اند، ولى اين نيز تنها مى‏تواند يك استنباط ظنى باشد، زيراگرچه عده‏اى از فقهاى شيعه همين نظريه فقهى را در باب حد اكثر ابتداى‏زمان يائسگى قايلند، ولى اكثريت فقها اين مبدا را براى زنان قرشى 60سالگى مى‏دانند.

علاوه اينكه، اين اشكال در صورتى است كه بپذيريم حضرت‏خديجه(س) در 40 يا 45 سالگى با رسول خدا(ص) ازدواج كرده است;چنان كه مشهور نيز همان 40 سالگى است، و الا اين استبعاد به كلى مرتفع‏خواهد شد، زيرا گفته‏هاى ديگرى نيز در اين زمينه وجود دارد و برخى‏سنين 25، 28، 30 و 35 سالگى را سن ازدواج خديجه(س) شمرده‏اند. (24) .

اينها همه در صورتى است كه نخواهيم حضرت خديجه(س) را به‏عنوان استثنا ذكر كنيم و الا تنها براى رفع استبعاد امكان باردارى در چنين‏سنينى، يادآور مى‏شويم كه قرآن كريم بعد از اينكه به همسر ابراهيم(ع)بشارت ولادت اسحق(ع) و يعقوب(ع) فرزند اسحق(ع) را مى‏دهد، از زبان وى‏كه از روى تعجب سخن مى‏گفت، نقل مى‏كند كه:

قالت‏يا ويلتى ا الد و انا عجوز و هذا بعلي شيخا; (25) .

گفت: اى واى! آيا من داراى فرزند مى‏شوم در حالى كه پيرم و اين‏شوهرم نيز مسن است!

البته باز تكرار مى‏كنيم اين را تنها براى رفع استبعاد آوريم.

بنابراين، اين دسته از گفته‏ها كه محورشان ولادت پيش از مبعث‏بود،قابل پذيرش نيست و بايد آن را ناشى از اشتباه در محاسبه و يا نقل و يا توهم‏انطباق با يك فرع فقهى و يا علل ديگرى دانست، و آنچه صحيح به نظرمى‏رسد و تقريبا مورد اتفاق بين مورخان و محدثان شيعه است، ولادت‏بعد از مبعث است كه سه احتمال در مورد آن ذكر شد; سال اول، سال دوم وسال پنجم.

ارزيابى گفته‏هاى بخش دوم

سال اول بعثت:

اين گفته، افزون بر اينكه برخلاف مفاد برخى روايات است كه ازاهل‏بيت(ع) وارد شده است و در ادامه خواهيم آورد، مخالف آن دسته ازرواياتى است كه تاكيد دارد حضرت خديجه(س) پس از اينكه پيامبر(ص) درمعراج ميوه بهشتى خورد، باردار شد. توضيح اينكه، هر چند در تعيين دقيق‏سالى كه پيامبر(ص) به معراج رفت اختلاف نظر وجود دارد ولى تقريبا ميان‏علماى اسلام اتفاق نظر وجود دارد كه معراج، بعد از مبعث‏بوده است وكمترين سالى كه ذكر شده سال دوم بعثت (15 ماه بعد از بعثت) است. (26) .

سال دوم بعثت: